Dijital Habitat
Günümüzde yetişkinlerin dört bir yanı teknoloji ile sarılı – sürekli telefonunuza gelen Facebook bildirimlerini ve Netflix’te izlediğiniz dizinin kendiliğinden sıraya eklenen yeni bölümlerini düşünün. Ancak çocuklar teknolojik aletlere bağımlı olmaya çok daha meyilli; öyle ki, Common Sense Media’nın yaptığı bir araştırmaya göre çocukların teknolojik cihazlar karşısında geçirdiği süre 2011 yılına kıyasla on kat artmış ve günde altı saat kırk dakikaya ulaşmış durumda.
Oynadığımız oyunların ve etkileşime girdiğimiz sanal toplulukların arkasında, her an daha fazla kullanmak isteyeceğimiz ürünleri tasarlayarak para kazanan psikologlar ve diğer davranış bilimciler var.
Günümüzde büyük teknoloji şirketleri ikna edici teknolojileri kullanmaları için ruh sağlığı uzmanlarını işe alıyor. İkna edici teknolojiler, bilgisayarların düşüncelerimizi ve eylemlerimizi nasıl değiştirebileceğini inceleyen yeni bir araştırma alanı. İkna edici tasarım olarak da bilinen bu teknik, binlerce oyun ve uygulamanın içine entegre olmuş durumda. Twitter, Facebook, Snapchat, Amazon ve Apple gibi şirketler, çok erken yaşlardan itibaren kullanıcıların belirli davranışlar sergilemesini sağlamak için bu tekniği kullanıyor.
İkna Yöntemleri Suistimal Edildiğinde
İkna edici teknolojinin savunucuları, bu tekniğin insanları ilaçlarını zamanında almaya alıştırması veya kullanıcılarda kilo verme alışkanlıkları geliştirmesi gibi pozitif etkileri olduğunu söylese de bazı sağlık uzmanları teknoloji dünyasının kar edebilmesi için çocukların davranışlarının suistimal edildiği görüşünde. 2018 yılında elli psikolog, Amerikan Psikologlar Derneği’ne (APA) bir mektup gönderdi. Mektubu imzalayan psikologlar, teknoloji şirketlerinde çalışan meslektaşlarını “gizli manipülasyon teknikleri” kullanmakla suçluyor ve Amerikan Psikologlar Derneği’ni etik bir duruş sergileyerek çocukların yanında olmaya çağırıyor.
Wired Child: Reclaiming Childhood in a Digital Age adlı eserin sahibi, çocuk ve ergen psikoloğu Richard Freed, kar amacı gütmeyen bir kuruluş olan Campaign for a Commercial-Free Childhood (Reklamsız Bir Çocukluk Kampanyası) adına gönderilen bu mektubun yazarlarından biriydi. Vox muhabiri Chavie Lieber, Freed ile teknoloji şirketlerinin insan davranışlarını nasıl manipüle ettiği ve neden psikolojinin “çocuklara karşı bir silah” olarak kullanıldığına inandığı hakkında bir görüşme gerçekleştirdi.
Aşağıda okuyacağınız röportaj düzenlenmiş ve kısaltılmıştır.
Chavie Lieber
İkna edici teknoloji denilen bu çalışma alanı nasıl doğdu?
Richard Freed
Bu araştırmanın kurucusu, (davranış tasarımı alanındaki çalışmalara ayrılmış bir laboratuvara sahip olan) Stanford Üniversitesi’nde araştırma görevlisi olarak çalışan davranış bilimci B.J. Fogg. “Milyoner yaratan adam” denilen Fogg, teknolojinin birkaç basit teknik sayesinde insan davranışını manipüle edebildiğini kanıtlayan bu araştırma üzerine koca bir branş geliştirdi.
Teknoloji şirketleri, Fogg’un araştırmalarını baz alarak tüketicilerin her an çevrimiçi olmasını sağlayan ürünler üretmeye başladı.
Chavie Lieber
Bu araştırma teknoloji dünyasında nasıl bu kadar popüler oldu?
Richard Freed
Fogg, zamanının yarısını Stanford’da eğitim vererek diğer yarısını ise sektör ile görüşerek geçirdi. Bu konsept üzerine verdiği derslere, sonradan Instagram’ı kuracak olan Mike Krieger gibi insanlar katıldı. Silikon Vadisi, Fogg’u gerçek bir guru olarak görüyor; teknoloji şirketleri onun ağzından çıkan her kelimeyi not alıyor. Şirketler önce Fogg’un araştırmasını tekrar tekrar test etti, daha sonra ise bu araştırmadan faydalanarak makine, akıllı telefon ve oyun gibi ürünlerini tasarladı. Fogg’un çalışmaları şu an müthiş derecede etkili.
İkna edici teknoloji modeli, sektörün en büyük arzusunu yerine getiriyor: sizi cihazlara bağlı tutmak ve uzaklaşmanıza izin vermemek.
Chavie Lieber
İkna edici tasarım nasıl çalışıyor?
Richard Freed
Aslında oldukça basit; ancak detaylıca araştırıldığında işler karmaşıklaşıyor. Bir insanın davranışlarını değiştirebilmenin formülü üç öğeden oluşuyor: motivasyon, yeti ve harekete geçirici unsur. Sosyal medya özelinde motivasyon, insanların sosyal ilişki arzusu veya sosyal reddedilmeye karşı duydukları korku ile yaratılıyor; video oyunlarındaki motivasyon ise beceri ve başarı kazanma isteği ile şekillendiriliyor. Yeti, kısaca, ürün kullanımının son derece basit tasarlanması ve bu sayede cihazların yetkin olarak kullanılabilmesi anlamına geliyor.
Son olarak da insanların ürününüzü tekrar tekrar kullanmak istemesini sağlayacak harekete geçirici unsurları ekliyorsunuz. Yani ekrandan başınızı kaldıramadığınız videolarda, daha uzun süre kullanınca ödüller kazandığınız uygulamalarda ve belli bir seviyeye ulaştığınızda hazine bulduğunuz oyunlarda hep bir harekete geçirici unsur var. Bu unsurlar, ikna edici tasarımın bir parçası olarak kullandığımız ürünlere yerleştirilmiş.
Chavie Lieber
“Harekete geçirici” tekniğin Snapchat’te nasıl kullanıldığını görebiliyorum – uygulamayı kullandıkça ödül (badge / trophy) kazanıyorsunuz. Teknoloji şirketlerinin harekete geçirici unsurlardan nasıl faydalandığına dair daha fazla örnek verebilir misiniz?
Richard Freed
Tüm sosyal medya şirketleri bu unsurları içerecek şekilde inşa edilmiş. Bazen Twitter’a girdiğinizde bildirimleri anında göremiyorsunuz, birkaç saniye beklemeniz gerekiyor. Twitter bildirimleri size bilerek göstermiyor, çünkü kullanıcıları sitede tutabilmek için özel bir formül geliştirmişler. Aynı şekilde Facebook da bildirimleri göstermek için doğru zamanı bekliyor ve uygulamayı kullanmak için en çok istek duyacağınız anı seçiyor. Benim nezdimde iPhone ve Apple da masum değil; çocukları sosyal medya ve video oyunlarında kullanılan ikna edici teknolojilere götüren bir yol görevi görüyor. Nitekim bu teknolojiler çocuklar için çok daha tehlikeli.
Chavie Lieber
İkna edici tasarım neden çocuklar için yetişkinler için olduğundan daha tehlikeli?
Richard Freed
Bu teknolojiler yetişkinlerin işlerinde başarısız olmalarına veya odaklarını daha çabuk kaybetmelerine yol açıyor; ancak çocuklardan bazı şeyler çalıyor. İkna edici teknolojilerin yarattığı manipülasyon ve izolasyon, çocukları aile, okul ve arkadaşlar gibi gerçek hayattaki meşgüliyetlerinden alıkoyuyor.
Ergenlik çağındaki çocuklar bu ürünlerin asıl hedef kitlesi ve çocuklar ihtiyaç duydukları hayatlardan uzaklaştırılıyor.
Çocuklar bu tarz teknikler karşısında daha savunmasız. Ergenlik çağındakiler, kabul görme veya dışlanma gibi sosyal durumlara karşı oldukça duyarlı ve sosyal medya onların zayıf noktalarından beslenecek şekilde inşa edilmiş.
Chavie Lieber
Gerçek hayatta bu durum çocukları nasıl etkiliyor?
Richard Freed
Herkes ekranlara bağlı şekilde yaşıyor, ancak spesifik sorunlar cinsiyete göre değişkenlik gösteriyor. Video oyunları oğlan çocukları için daha fazla bağımlılık yapıcı. Oğlan çocuklarının gelişiminde beceri ve başarı kazanmaya yönelik bir dürtü oluştuğu biliniyor. Video oyunları da onlara ödüller, jetonlar ve para kutuları vererek bu dürtülerini tatmin ediyor. Bu oyunlar çocuklara bir şeyler üzerinde ustalaştıklarını hissettirmek için tasarlanıyor; böylece çocuk yaştaki kullanıcılarda kötü oyun alışkanlıkları oluşuyor ve başarısız akademik performans gözlemleniyor.
Öte yandan kız çocukları sosyal medya tuzağına düşmeye daha meyilli. Sosyal medyanın genç kızlarda hasar bırakma potansiyeli oldukça yüksek; nitekim zihinsel sağlıklarına zarar veren ciddi etkiler ve intihar oranlarında bir artış görülüyor.
Chavie Lieber
Sağlık uzmanlarının video oyunlarına karşı olan tavrı her zaman olumsuz değil miydi zaten?
Richard Freed
Evet, ancak şirketler artık ikna edici tasarımı bütün ürünlere yerleştirdikleri gibi sınırsız kaynaklara sahip oldukları için en yetkin, en zeki psikologları ve UX tasarımcılarını işe alıyorlar. Bu çalışanlar, kullanıcıların ekrandan uzaklaşmasına izin vermeyen ürünlere ulaşana kadar deneysel yöntemleri tekrar tekrar test ediyorlar.
Chavie Lieber
Psikologların büyük teknoloji şirketlerine yardım etmesi kamu tarafından biliniyor mu?
Richard Freed
Halkın büyük çoğunluğunun bu durumun farkında olduğunu sanmıyorum. Birçok danışanım, çocuklarının sosyal medya yüzünden dikkat eksikliği yaşadığını söylüyor ancak ya Doktor Fogg’un ismini hiç duymamışlar ya da ikna edici tasarımdan haberleri bile yok. Fakat LinkedIn’e bakarsanız Facebook, Instagram ve binlerce oyun şirketinde çalışan psikologları göreceksiniz. Örneğin Microsoft Xbox’ta ikna edici tasarımlar geliştiren çok sayıda psikolog var – öğrenmek için çalışan listesine bakmanız yeterli.
Bütün teknoloji şirketleri bu iş için bünyelerinde psikolog çalıştırmıyor. Bazı şirketler psikologlarla dışarıdan danışman olarak görüşüyor. Ayrıca hepsinin yüksek lisans yaptığı veya mesleklerinin bu olduğu söylenemez. Bazı uzmanlara UX araştırmacısı deniyor ve başka sertifikalara sahipler ancak birçoğu yine de psikolog.
Chavie Lieber
Ruh sağlığı uzmanları, ikna edici teknolojiler geliştirirken bilimsel araştırmaları suistimal ettiklerini kabul ediyorlar mı?
Richard Freed
Sorsanız size işlerinin daha ilgi çekici ve kullanıcı dostu ürünler üretmek olduğunu, bunu da kamu menfaati için yaptıklarını söyleyeceklerdir. Ancak durum bunun çok daha ötesinde. Teknoloji endüstrisi ile dünyanın geri kalanı arasında bir kopukluk olduğunu düşünüyorum. Silikon Vadisi’ndeki şirketler ve Stanford’taki araştırmacılar kendi küçük balonlarının içinde yaşıyorlar. Yol açtıkları şeylerin farkındalar mı acaba? Bu psikologlar sektörün içinde çalışıyor, yani ürünleri ve kullanıcı yorumlarını görüyor. Ancak ben de çocuklar ve ebeveynler ile çalışıyorum ve madalyonun diğer yüzünü görüyorum. Bu şirketler ve psikologlar, sanal olmayan çocukların hayatında olup bitenlerden çok uzaklar.
Chavie Lieber
Teknoloji şirketlerinin manipülasyon taktikleri hiç tam olarak ifşa oldu mu?
Richard Freed
Facebook’un şirket içi belgeleri The Australian’a sızdırıldığı ve Facebook ergenlik çağındaki çocukların [“özgüvensizlik,” “değersizlik,” “stres,” “işe yaramazlık,” “başarısızlık” gibi] duygularını nasıl suistimal ettiği hakkında açıkça konuştuğu zaman sektörde olup bitenleri anlayabilmemiz için önümüzde bir pencere açıldı. Facebook, hissedarlarına, suistimal etme becerileri hakkında övünüyordu.
Chavie Lieber
Halkın ikna edici teknolojilerin kullanımına tepki gösterdiğini hiç gördünüz mü ?
Richard Freed
Aslında teknoloji dünyasının içinden insanlar ikna edici teknolojiler üzerine konuşmaya başladı. Bu alanda etik ilkeleri geliştirmeyi hedefleyen ve kar amacı gütmeyen bir kuruluş kurmadan önce Google’da çalışan Tristan Harris bazı açıklamalar yaptı. Facebook’un ilk başkanı Sean Parker, Axios adlı websitesi ile gerçekleştirdiği görüşmede şirketin yola çıkarken benimsediği düşünceyi dile getirdi: İnsanların zamanını ve dikkatini nasıl sömürebiliriz? Apple’daki büyük yatırımcılar da çocukların sosyal medyaya erişebilecekleri telefonlar kullanmaları hakkında endişeli olduklarına değinen bir açık mektup yayınladı.
Bu yöneticileri, düşüncelerini çekinmeden dile getirdikleri için takdir ediyorum. Fakat şu da bir gerçek: Bunları söyleyebiliyorlar çünkü finansal özgürlük ve ve nüfuz sahibiler. Sektördeki psikologların zor bir konumda olduklarının farkındayım. Geçim kaynaklarını kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalabilecekleri için gerçekleri dile getiremiyorlar.
Chavie Lieber
Teknoloji şirketleri, insanların sadece kendi ürünlerini kullanmasını istiyor. Ancak ikna edici teknolojiler ile hedefledikleri ne?
Richard Freed
Her şey para ile ilgili. Sosyal medya uygulamalarında geçirilen zaman daha fazla insanın reklamları daha uzun süre görmesi demek; bu da şirket gelirlerinin artmasını sağlıyor. Video oyunlarına gelecek olursak; insanlar ne kadar çok oyun oynarsa o kadar çok eklenti satın alıyor. Bu ekonomi, kullanıcıların ilgisi etrafında dönüyor. Psikologların işi de insanların bu ürünlere uzun süre ilgi göstermesini sağlamak.
Chavie Lieber
Çocuklar üzerinde kullanılan ikna edici teknolojiler daha vahim bir hal alabilir mi?
Richard Freed
Evet. Ayrıca bu teknolojilerin iyileşeceğini kesinlikle düşünmüyorum. Kazanılacak çok para var. Bu şirketler geri adım attıklarında başka bir şirketin yerlerini alacağını çok iyi biliyorlar. Üstelik Facebook’un yapabildikleri gittikçe artıyor; örneğin Messenger Kids uygulaması ile birlikte çocukları da hedef kitlelerine dahil ettiler.
Facebook’a (cevaplamadıkları) bir mektup gönderip Messenger Kids’i çocuklara pazarlamamalarını istedik; çünkü sosyal medya yüzünden ergenlik çağındaki gençlerin, özellikle de kızların ne kadar mutsuz olduğunu biliyoruz.
Sosyal medya çocukların duygusal sağlıklarına mal oluyor. Hedefledikleri kitlenin daha küçük yaş gruplarına inmesine göz yumamayız.
Chavie Lieber
Yaratıkları teknolojiler, kendi çocuklarını etkilemeye başladığında sorumlular bundan pişmanlık duyacak mı?
Richard Freed
[iPhone ve iPod’un yaratıcısı] Tony Fadell, insanların kendi çocukları olunca yaptıklarından pişman olacağına inanıyor. Ancak herkes Silikon Vadisindeki çalışma ortamına hakim olan erkek odaklı etik anlayışından ve kadınların bu şirketlerde hoş karşılanmadığından şikayet ediyor. Bu durumun ürünlere de yansıdığını düşünüyorum. Tüm odak sermaye, para ve hisse fiyatları üzerinde. Bu denklemde çocukların yeri yok.
Chavie Lieber
Mektubunuz neden özel olarak APA’yı (Amerikan Psikoloji Derneği’ni) harekete geçirmeye çağırıyor?
Richard Freed
Psikolog camiasının bir adım atması gerek. Aileler, çocuklarının bağımlı olduğu ürünlerin psikologlar tarafından tasarladığını öğrendiği zaman başları büyük belaya girecek. Bu insanların işi kar edebilmek adına insanların zayıf noktalarını suistimal ederek davranışlarını değiştirmek. Ancak psikologların işi hiçbir zaman bu olmadı.
Chavie Lieber
Sizce APA’nın ne yapması lazım?
Richard Freed
Psikoloji, insanların ruh sağlığını iyileştirmeyi amaçlamasına rağmen birçok psikolog ikna edici teknolojiler geliştirerek çocukların sağlığını hiçe sayıyor. APA’nın resmi bir açıklama yapması ve psikologlara, cihaz kullanım sürelerini arttırmaya çalışmak suretiyle ikna edici teknoloji endüstrisine dahil olmamaları gerektiğini bildirmesi, onları konuşmaya ve toplum sağlığını gözetmeye davet etmesi lazım. İkna edici teknolojilerin yok olmayacak tehlikeler doğurduğu mesajını yaymaları; her yaş grubundan insan, özellikle de çocuklar için büyük riskler teşkil ettiğini bizlere öğretmesi gerek.
Çeviren: Bilge Çay
Kaynak: Vox
Ana görsel: Eleanor Shakespeare
